ડાયરો – વ્યસનથી છેટા સારા !

એ…રામ રામ ડાયરાને.
મિત્રો ’મહેર એકતા’ માટે વર્ષ ૨૦૧૨ના કેલેન્ડરની ડિઝાઇન બનાવતો હતો, આ વર્ષ માટે અમે થીમ રાખી છે તહેવાર અને ઉત્સવ, આ માટે અમારું ફોટો કલેક્શન ફંફોળતો હતો ત્યાં “હુક્કો” (જેને  ’હોકો’ પણ કહે છે)નું ચિત્ર મળ્યું, જે રામભાઈએ ગતવર્ષે બહુ બધાં ગામડાઓની મુલાકાત કરી અને પ્રયત્નપૂર્વક એકઠ્ઠા કરેલા ચિત્રસંપૂટના ભાગરૂપ છે. આ પરંપરાગત હોકો જોઈ અને અમને તેની આસપાસ વણાયેલી બે-ચાર વાતો રજૂ કરવાનો ઊજમ ઊપડ્યો છે ! તો લ્યો શરૂઆત હોકાથી કરીએ.

હોકો, હુક્કો

હવે “હોકો” કે “હુક્કો” વિષયક જ્ઞાનપ્રદ કે જાણવા જેવી વાતો તો આપને વિકિપિડીયા જેવા માધ્યમથી મળી આવશે, અહીં આપણે થોડી આડીતેડી વાતો કરીશું (જે ત્યાં નહીં મળે !). હોકાનું નામ પડે એટલે એક હાસ્યકારનો જાણીતો ટુચકો યાદ આવે; એક જણો હોકામાં લાંબી નળી ભરાવી, હોકો છેક ફળિયામાં અને પોતે અંદરનાં ઓરડામાં, ઢોલીયે (મોટો ખાટલો, લાકડાનો પલંગ U C !) પડ્યો પડ્યો કશ લગાવતો હતો (દમ મારો દમ !), મારા જેવો એકાદ મિત્ર જઈ ચઢ્યો તે આ જોઈ જરા નવાઈ પામ્યો, કહે: ’અલ્યા આ શું ? આટલી લાંબી નળી ?’ પેલો કહે : ’શાણા માણસો કહી ગયા છે કે વ્યસનથી છેટા સારા !!!’

હવે જોકે એ પરંપરાગત હોકા રહ્યા નથી, અમે તો જાતે અનુભવ્યું છે કે હોકા શોખીન આતાઓ (વડીલો) કેટલા પ્રયત્નપૂર્વક આ હોકાનું જતન કરતા, એ માટેની બજર (ગડાકુ, તંબાકુ અને ગોળ) કેળવતા, ભરતા, દેતવા પેટાવતા, પાણી બદલાવતા, સાફી બાંધતા અને પછી કશ લગાવતા પણ જાણે સારાય બ્રહ્માંડનું રાજ એમના પ.પૂ.પિતાશ્રીને નામે જ ન ચઢેલું હોય એવો નિજાનંદ એમના મુખમંડળ પર પ્રકટ થતો ! હવે એ દિવસો ગયા, જો કે, જોયું નથી પણ સાંભળ્યું છે કે, આજકાલ મોટા મોટા શહેરોમાં, સરકારની મંજૂરી પ્રાપ્ત, હુક્કાબાર ખુલવા લાગ્યા છે, તેમાં વિવિધ પ્રકારના સ્વાદ, સુગંધ રેલાવતા હુક્કાઓનો દમ મારી શકાય છે. જો કે આતાઓએ પાંચ વરસે ન ખરચ્યા હોય એટલા રોકડા અહીં એક-બે કશ ખેંચવાના બેસે છે ! આખી વાતમાં મને નવાઈ એક જ વાતની લાગી કે બીડી,તંબાકુ વગેરે પર ’આરોગ્યને હાનિકારક’ ચિતરાવતી અને વ્યસન મુક્તિના ઢોલ નગારાં પિટાવતી સરકારો જ આવા નવીન ગતકડાંઓને કાયદેસરની મંજૂરીઓ આપે છે ! કદાચ થાક્યો પાક્યો કોઈ મજૂર થાક હળવો કરવા બીડી ફૂંકે તેને જ વ્યસન ગણાતું હશે. હજારો રૂપિયા ખર્ચી, એ.સી. બારમાં બેસી, કરાતું હુક્કાપાન એ આધુનિક લાઈફસ્ટાઈલ ગણાતું હશે ! રામ જાણે, અમને તો આવું ’સુધરવું’ કદી સમજાયું જ નથી !!

આ હોકાની વાત નીકળી તો અગાઉ પણ ડાયરામાં જેને યાદ કરેલા એ ’જીથરા ભાભા’ યાદ આવ્યા. એક સમયે કાનજીબાપાની (કાનજી ભૂટા બારોટ), આકાશવાણી પરની, બહુ પ્રખ્યાત એ વાર્તામાં હોકાનાં મહાત્મયનાં કેટલાક દુહા છે જે સાભાર, ડાયરાના મનોરંજન અર્થે ઠપકારૂં છું.

’આવ્ય હોકા દલરંજણા, સેણું સીંધા સેણ,
તુજ વિણ ઘડી ન ચાલતું, મને ઝાંખા લાગે નેણ.’

’આ દુનિયામાં દોઉ વડા, એક હોકોને હાથી,
હાથી તો સોજરો મરળી, હોકો સેલરો સાથી.’

’હોકા વાળા ચઢીયાતા, બીજા હાલે પાળા,
સારું માણસ સાદ કરે, એ આવજે હોકાવાળા.’   
(આ દુહાઓમાં મનેય બધું તો નથી સમજાયું અને સાંભળીને લખ્યા છે તેથી કોઈ ઉચ્ચારભેદ જણાય તો જાણકાર મિત્ર સુધારે તેવી વિનંતી)

આપણે ત્યાં કેટલીક કહેવતો પણ હોકાને યાદ કરે છે, એમાંની એક ’હોકાની કાચલી જેવું મોં’ અમે બહુ સાંભળેલી કહેવત છે ! (ટેસ્ટમાં ઓછા માર્કસ આવ્યા હોય અને મોં લટકાડી, ગંભીર વદને ઘરમાં પ્રવેશ લઈએ એટલે પ્રથમ આ સાંભળવા મળે !) તે ઉપરાંત ’હોકો ભરીને હાલવું’ અર્થાત અંતિમ ઘડીઓ ગણાવી. હોકો શબ્દનો એક અર્થ જ મૂર્ખ, અક્કલ વિનાનો એવો થાય છે. ’હુક્કા પાણી બંધ કરવા’ નો અર્થ નાત બહાર કાઢવું કે વહેવાર બંધ કરવો તેમ થાય છે.

તો આ વાત હતી હોકાની, હવે તો બીડીયું રહી છે. સિગાર-સિગરેટ વળી સ્ટેટસ સિમ્બોલ ગણાય ! અમ જેવા ગામડિયાથી એવી હાઈ સ્ટેટસની વાતોની ટીકા ટિપ્પણ ન થાય ! કે ખોટી વાત ? વળી અમને તુલસીદાસ યાદ આવ્યા (મુન્શીજી, આ વાત તુલસીદાસજીની જ ને ? ખોટું હોય તો બેશરમ બની સુધારવું હો 🙂 ) જેણે કહેલું ’સમરથ કો નહીં દોષ ગુંસાઈ’. એટલે સિગાર, સિગરેટની લહેજત માણતા મોટા માણસોએ મનમાં ન આણવું !! તો બીડીના પણ ફાયદા ઘણાં છે ! (આવું એક મિત્ર પાસેથી સાંભળ્યું છે) કહે છે કે સુતમમાં બીડી પીનારાઓને (ચેઇન સ્મોકર U C!) કદી વૃદ્ધાવસ્થા ન આવે, તેને ઘરે કદી ખાતર ન પડે  (ચોરી ન થાય) અને કૂતરું કદી ના કરડે ! માનવામાં ના આવ્યું ? અરે ભાઈ ભલું હોય તો ભરી જવાનીમાં જ કેન્સર ફેન્સરની ઝપટે ચઢી જાય. બીડી પીનારાને જેમ રાત ઢળે તેમ ધાંસોરો ઊપડે, રાત આખી ખોં ખોં કરીને જાગતો કાઢે આમાં બચારા ચોરને તો ખાતર પાડવાનો મોકો જ ના મળે ! અને કશ ખેંચી ખેંચીને શરીર તો એટલું ખોખલું થઈ ગયું હોય કે હાલવા માટે લાકડીનાં ટેકા વગર ના ચાલે, હવે કયા કૂતરાની માઠી બેઠી હોય કે હાથમાં લાકડી જોયા પછી વાંસે પડે !! (અને આમે આવડા આ ખખડેલાને બટકું ભરીને કૂતરો કાઢી પણ શું લે ? ભલું હોય તો દાંત સીધો હાડકે જ ચોંટે !)

આ બીડીયું ફૂંકનારાઓનું પણ એક લોકસાહિત્યકારે સ_રસ અવલોકન કર્યું છે. આ વર્ગમાં પણ ’દો તરહ કે લોગ હોતે હૈ’. એક વર્ગ એવો હોય છે જે બીડીની નવી જૂડી (બંડલ) લે, તેને ખોલે અને પછી બધી જ બીડીનું ઠમઠોરી ઠમઠોરીને નિરીક્ષણ કરે, પછી ઝૂડીમાંની સાવ ભંગાર બીડી, નબળી બીડી, હોય તે કાઢી અને સળગાવે ! આમ તે છેક સુધી શોધી શોધીને ભંગાર બીડી જ પીતો રહે ! બીજો વર્ગ એવો હોય છે જે નવી જૂડી ખોલી અને તેમાંથી સારામાં સારી બીડી શોધી સળગાવે, તેના ભાગે અંત સુધી સારામાં સારી બીડી જ આવે છે ! હવે ચતૂરનર (નારીઓ પણ !) વિચાર કરજો, બીડીની જૂડી એની એ જ હોય છે પણ એકનાં ભાગે અંત સુધી નબળી બીડી જ રહે છે અને બીજાને ભાગે છેક સુધી સારામાં સારી બીડી જ રહે છે ! આમાંથી માનવ મન, દૃષ્ટિકોણ, હકારાત્મકતા, નકારાત્મકતા જેવા જેવા મનોવૈજ્ઞાનિક, આધ્યાત્મિક, સામાજિક, આર્થિક, સૈધાંતિક વગેરે વગેરે વિષયો બાબતનું અમૂલ્ય જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે તેમ લાગ્યું હોય તો એટલાં પૂરતું પણ બીડીઓનું આભારી રહેવું રહ્યું !

આમ તો વિષય ’વ્યસન’નો રાખ્યો પણ આપણે હાલ તો બધા વ્યસનોને ન્યાય આપવો નથી અને ઇરાદો પણ કંઈ વ્યસનમુક્તિનું આંદોલન ચલાવવાનો નથી ! આમે કોઈ મહાપુરુષ કહી ગયા છે કે ગોળ ન ખાવાની સલાહ આપનારે પ્રથમ જાતે ગોળ ખાવો બંધ કરવો જોઈએ, તો અમે પણ કંઈ દૂધે ધોયેલા તો નથી જ (હવે ભલે કંઈક સુધર્યા હોઈએ !) પણ વાત છે માત્ર વિચાર કરવાની (જે સાવ મફત છે !), વિચાર્યું હોય તો કો‘ક દા‘ડો વરતવા થાય. તો આ બહાને હોકા અને બીડીયુંના અનુભવોનું (અર્થાત્ જાણકારીમાં હોય તેવા અન્યનાં અનુભવોનું !) વર્ણન કે તેને લગતી વાતો, દુહાઓ, ગીતો કે વિચારો વગેરે વગેરે ડાયરામાં સહર્ષ આવકાર્ય છે. હવે હું બંધ થાઉ, આપ ચાલુ કરો !! (હોકોને બીડીયું નહીં, ચર્ચા 🙂 )