ચંદુની ચા(હ)

Pic Source:Web Based

આમ તો ઘણાં વર્ષ વહી ગયા પરંતુ એ ઘટના હજુ યાદ છે. એ વર્ષે હું નવરોધૂપ થયો હતો, ખાસ કશું કામ હતું નહીં, બસ પરીક્ષા માટે થોડુંઘણું વાંચન કરવાનું રહેતું. તે સરકારની એક યોજનામાં રોજમદાર તરીકે જોડાયેલો, ગામડાઓમાં, એકદમ ગરીબ અને પછાત લોકો માટે, સરકારી ખર્ચે નાના નાના મકાનો બંધાતા. મારે ભાગે શહેરથી પોણી કલાકને અંતરે આવેલા એક ગામડાની આ આવાસ યોજનાના દેખરેખકર્તા તરીકેનું કામ આવેલું. રોજ સવારે ઘેરથી જમી અને બસ પકડતો તે ગામના પાદરમાં ઊતરી ત્યાંથી લગભગ બે‘ક કિલોમીટર છેટે આવેલી આ સાઇટ પર જવાનું, ટીફીન વગેરે ફાવે નહીં તેથી સવારે જમ્યો તે છેક રાત પડે પાછાં ઘેરે પહોંચી જમવાનું. આમાં વચ્ચે ચા-પાણીની સગવડ થાય તે કેવી સોના સરીખી લાગે તે તો ભૂખ્યાજનો જાણતા જ હશે.

કામમાં આમ તો બહુ કંઈ મહેનત નહીં, બસ દરરોજ કામે આવતા શ્રમિકોની હાજરી નોંધવાની અને બાંધકામ માટે આવતા માલ-સામાનની નોંધ રાખવાની. દર અઠવાડીએ તાલુકા મથકથી શ્રમિકોના મહેનતાણાની રકમ લાવી હાજરી પ્રમાણે વહેંચવાની, જેની દફતરે નોંધ લઈ અને સામે જે તે વ્યક્તિની સહી (મોટાભાગે તો અંગૂઠાની છાપ) કરાવવાની. આમાં અમુક રકમથી વધુ હોય તો રેવન્યૂ સ્ટેમ્પ લગાવી સહી લેવાની. હવે આ લોકો પાસે તો રેવન્યૂ સ્ટેમ્પ ક્યાંથી હોય ? અમે સૂપરવાઈઝર લોકો સ્ટેમ્પ સાથે લાવતા, મારા જેવા ઘણાં એ ખર્ચ જાતે ઊઠાવતા તો અમુક લોકો ૨૦ પૈસાના એક બે રૂપિયા લઈ ટિકિટભાડુંએ કાઢી લેતા. એકંદરે આવા નાના ભ્રષ્ટાચારને બાદ કરતાં, કામ બહુ નિયમાનુસાર ચાલતું. મોટા સાહેબ, ઇજનેર સાહેબ, માયાળુ અને નીતિનિયમ પ્રમાણે ચાલનાર માણસ તે કામ ઝડપી થતું અને શ્રમિકોમાં તેમને માટે માનપાન પણ ઘણું.

આગળ વાત કરી તેમ ગામ થોડું દૂર અને ત્યાં એક નાનકડી હોટલ ખરી પણ સાઇટ પરથી આટલે દૂર ચાલીને જવાનું પોસાય નહીં અને અહીં બધા શ્રમિકો સાથે મળી ત્રણ-ચાર વખત જાતે ચા બનાવે, આ શ્રમિકો બધાં જેને આપણે પછાત કે અંત્યજ ગણીએ તે વર્ગનાં, તેઓ પોતાને વણકર વગેરેથી ઓળખાવે, મને તો ત્યારે પણ આવા કોઈ આભડછેટ વગેરેનાં સંસ્કાર મળેલા નહીં તે હું પણ તેઓના જનરલ તપેલે બનેલી ચા મજેથી ઢીંચતો ! (એય પાછી મફત !) આ પચાસેક લોકોની ચા સાથે બને તેમાં બહુ સારાવાટ તો ના મળે પણ ના મામા કરતાં કાણો મામો શું ખોટો ? તેમાં ત્યાં હાજર થયો ત્યારનો જોતો કે એક ચંદુ હતો, આ બધામાં સૌથી ગરીબ, તે ચાનું ટાણું થાય એટલે થોડે દૂર અલગ ગોઠવેલા મંગાળા (ત્રણ પથ્થર ગોઠવી રચેલો કામચલાઉ ચૂલો) પર પોતે એકલાંની ચા જાતે બનાવે અને મજેથી ઠપકારે !
એક દહાડો મેં મારા સૌ શ્રમિકોને પૂછ્યું કે, ‘આ ચંદુ કેમ આમ નોખો નોખો ચા બનાવે છે ? આપણી સાથે ભળતો નથી ? કંઈ મનદુઃખ છે કે ?’
તો એક જણ કહે, ’સાહેબ, ઈવડો ઈ ભંગી છે, ચમારકામ કરે છે, અધૂરાંમાં પુરુ ગામની ભામ રાખે છે. અમારે ચૂલે એને ન ભેળવીએ !’
મને જો કે આમાંનું કશું સમજાયું નહીં પણ એટલું સમજાયું કે તે આ લોકોથી હલકી જાતનો હોય મામલો કાં તો આભડછેટનો છે અને કાં તો તેનો ધંધો કોઈક દૃષ્ટિએ અસામાજિક પ્રકારનો હોય આ લોકો તેને દૂર રાખે છે.

પણ આ પાણી જેવી ચા અને પેલાંના મંગાળેથી રગડા જેવી ચાની ફોરમ આવે તે કયા ચા પ્રેમીનો જીવ જલાયેલો રહે ? મને અન્ય કશો છોછ તો ના મળે પણ પેલી ભામની ચોખવટ કેમે કરી થાય નહીં અને અન્ય કોઈને પૂછવામાં અજ્ઞાની હોવાનું જાહેર થાય તો સાહેબ હોવાની પોઝિશનમાં પંચર પડવાનો ભય રહે ! (આમ તો સાહેબ શેનો ? પણ આ ગરીબ લોકો વળી આટલું માનપાન આપે બાકી હું એ તેઓની જેમ રોજમદાર. તેઓ પાવડો ચલાવે અને હું પેન, બસ એટલો ફરક !)
તે એક દહાડો ચંદુને જ પૂછી લીધું કે, ’લ્યા તું ભામનો ધંધો કરે છે તે મારે જોવું જાણવું છે !’
ચંદુ મુંજાયો, કહે, ’સાહેબ તમ જેવા માણહનું એ કામ નહીં, બહુ સુગાળવું કામ કે‘વાય’.
તોયે મેં તંત લીધો કે ના ના મને તું સાથે લઈ જા તો જ હા !
અંતે થાકીને કહે કે, ’સારું, હું તમને બોલાવીશ’.

બે-ત્રણ દહાડા પછી સવારે આવ્યો તે કહે, ’સાહેબ આજે મારી ગેરહાજરી રાખજો, અને બપોરે આ રસ્તે જ થોડા આગળ ચાલ્યા આવજો તમને મારો ધંધો દેખાડવો છે’
હું તો બપોરના ખાણાની રજા પડતા વેંત જ ઊપડ્યો, એકાદ કિલોમીટર ચાલ્યો ત્યાં ચંદુ રસ્તા પર ઊભેલો, કપડા પર ઘેરા રાતાં અને ચીકણા ડાઘા ને આખો ગંધાય !
મને જરાતરા ફાળ પડી પણ હિંમત કરીને પૂછ્યું, ’અલ્યા આ શું ? કોઈનું ખૂન કરી આવ્યો કે શું ?’
તો કહે, ‘ના ના સાહેબ આ તમારે મારો ધંધો જોવો હતો ને, તે આજે જ ગામમાં એક ઢોર મરી ગયું તેને ઢસડી અહીં બાજુની ખાડમાં લાવ્યો છું અને હવે તેનું ચામડું ઊતરડું છું.’
ત્યારે મને ઝબકારો થયો કે ઓ‘તારી ! આ ભામ રાખવી અર્થાત્ ગામમાં જે ઢોર મરી જાય તેને લઈ જવું અને તેનું ચામડું વગેરે ઉપયોગી વસ્તુઓ કાઢી લઈ બાકીનો નિકાલ કરવો. જો કે મેં પણ અગાઉ વિજ્ઞાનના વિદ્યાર્થી તરીકે દેડકાઓ ચીર્યા હોય મને ખાસ અજુગતું ના લાગ્યું પણ અન્ય લોકો ચંદુને ભેળવતા શા માટે નથી તેનું કારણ (બીજું એક કારણ ! પહેલું તો તેની ગણાતી નીચાંમાં પણ નીચી જાત !) સમજાયું.

પણ મને ચંદુ સામે જે વાંધો હતો, તેના કોઈ ગેરકાનૂની વ્યવસાય હોવા અંગેનો, તે દૂર થયો. અને હવે પેલી ફર્સ્ટ ક્લાસ ચા માત્ર નાકમાં જ ભરવાથી સંતોષ માણવાપણું રહેતું ન હતું ! આથી ચંદુને કહ્યું કે હવેથી તું બે રકાબી ચા બનાવજે, દૂધ-ખાંડ-ચા વગેરેનો અડધો ખર્ચ હું આપીશ. થોડી આનાકાની પછી તે માની ગયો અને મને હવે કોંટો ચઢે તેવી ચા મળતી થઈ. પણ મારા બાકીના સાથીઓથી આ જોયું ન ગયું ! જો કે તેમને કોઈ દુર્ભાવ નહીં પણ એક સવર્ણનું ખોળિયું સાવ ચમારની ચા એ અભડાય તે કદાચ વાજબી નહીં લાગતું હોય ! (અને હું વળી સરકારમાન્ય પછાત ગણાઉ તે તેઓ નહીં જાણતા હોય અને તેઓ વળી સવર્ણલોકો જેને પછાત ગણે તે !!) તે અમારા ઇજનેર સાહેબ (જે વળી બ્રાહ્મણ) અને તાલુકાના એક મોટા સાહેબ (જેઓ વળી ગુજરાત બહારનાં ક્યાંકના બ્રાહ્મણ) અઠવાડિક મુલાકાતે આવ્યા તેમની પાસે રાવ ખાધી.
ઇજનેર સાહેબ કહે, ’કેમ અલ્યા, તું આ ચંદુની ચા પીવે છે ?’
મેં કહ્યું, ’સાહેબ, મફત નથી પીતો, ભાગે પડતા પૈસા ચૂકવું છું’
સાહેબ કહે, ’પણ આ બધા તને દરરોજ મફત ચા પિવડાવતા હતા તે નાહક શા માટે ખર્ચો કરે છે !’
મેં કહ્યું, ’સાહેબ, ચંદુ નકરા દૂધની ચા બનાવે છે અને માંહે ઘેરથી આણેલો આદુનો કટકો બટકો વગેરે નાખી બહુ તબિયતની ચા બનાવે છે’
આખરે સાહેબ પણ મારા જ ને ! લલચાયા !! કહે, ’ચંદુને કહે આજે ચાર-પાંચ રકાબી ચા બનાવે ! પૈસા થાય તે હું આપીશ, ભલે આજે તો તાલુકાના સાહેબો પણ જમાવટ વાળી ચા પીવે !’
મેં કહ્યું, ’પણ સાહેબ આ આભડછેટ ?’
સાહેબ કહે, ’મારા વાલીડાવ બધાંને આ બચાડાઓનાં લોહી ચૂસવામાં આભડછેટ નથી લાગતી અને એ જ પાણી, એ જ દૂધ, ચા-ખાંડ પણ એ જ, માત્ર તપેલું ચૂલે ચઢાવનાર હાથની આભડછેટ લાગે છે ?’
અને પછી બાકીના શ્રમિકોને પણ ચંદુની ચાના કોંટામાં આવી જબ્બર ભાષણ ઠપકારી દીધું તે પેલાંઓ પણ જરા શરમાયા. સૌ હવે પછી ચંદુને પણ ચા પીવામાં સામેલ કરવા રાજી થયા પરંતુ મેં અને ચંદુએ સાભાર અમારો નોખો ચોકો ચાલુ રાખ્યો. એકાદ વર્ષ આ પ્રોજેક્ટ ચાલ્યો પણ સાહેબ લોકોમાં ચંદુની ચા પ્રસિદ્ધ થઈ ગઈ ! (અને મારે નાહક ચા નો ખર્ચો વધ્યો તે નફામાં !)

પછી તો ચંદુ શહેરમાં આવે ત્યારે મારે ઘેરે જમવા પણ આવતો, કહે, ’સાહેબ, તમને ચા માં હું ભાગ લેતો અને તમે મને મફત જમાડો છો, એટલો તમ મોટા માણહ અને અમ ગરીબમાં ફેર !’
મેં કહ્યું, ’એવું નથી, આ આર્થિક રીતે પરવડવા, ન પરવડવાની વાત છે. તારી સ્થિતિ મુજબ તેં મારી ઘણી આગતા સ્વાગતા કરી છે, મારી સ્થિતિ મુજબ મારે કરવી જોઈએ.’
ચંદુ મહેનતુ જણ, હાથનો અને દિલનો એ ચોખ્ખો, તે પછી તો બહાર નોકરીધંધાનો મેળ પણ પડ્યો ને બે પાંદડે થયો. પણ મારા મોં માં તેની ચાનો સ્વાદ રહી ગયો છે.

(આ સત્યઘટના આધારિત છે)