ભણે નરસૈંયો…મને ઓળખો છો ?

મિત્રો, નમસ્કાર.
શ્રી યશવંતભાઇ ઠક્કરે નરસિંહ મહેતાની જન્મજયંતિ પ્રસંગે, કટાક્ષથી ભરપૂર, પણ મનને ઓતરડી જનાર, ’જાગને જાદવા’  એવો પોકાર પાડતા હોય તેવા !!  બે‘ક લેખ આપ્યા  (નરસિંહ મહેતા ઇડિઅટ હતા! )  જેણે અમને પણ પ્રેરણા આપી આ લખવાની.  લોકોએ નરસિંહને અને નરસિંહની કૃતિઓને જેટલા જાણ્યા-માણ્યા છે જેટલા વખાણ્યા અને વખોડ્યા પણ છે! એટલું ભાગ્યે જ અન્ય કોઇ વિશે થયું હશે. અને છતાં આજે છસો વર્ષ પછી પણ એમ જ લાગે છે કે આ માણસ હજુ તો જરા પણ સમજાયો નથી !  કોઇક કોઇકે, માત્ર લોકવાતોને ધ્યાને લઇને નરસિંહ વિશે ઘણી ઘણી ટીકાઓ પણ કરી છે. જો કે નરસિંહ તો વિધ્યમાન હતો ત્યારે પણ બેપરવા હતો તો હવે તો તેને પરવા કરવાનું કોઇ કારણ જ નથી !  નરસિંહ માત્ર ભગત હતા કે કવિ હતા કે સમાજ સુધારક હતા કે મૂર્ખ હતા કે પાગલ હતા એવું વિવિધ દૃષ્ટિકોણથી જોનારને જરૂર લાગશે ! કારણ એ આ બધું હતા !! સાથે એ પોતાના સમયથી પણ ઘણા આગળ એવા મહાન તત્વચિંતક પણ હતા. માનવામાં ન આવે તો નરસિંહની કૃતિઓનો પ્રથમ પેટભરીને અભ્યાસ કરવો. પણ આપણે ક્યાં વાંચીએ કે સાંભળીએ કે વિચારીએ છીએ ? બસ એક ગાડરીયા પ્રવાહમાં તણાયે માત્ર છીએ !

લગભગ છ વર્ષ પહેલાં (૨૦૦૫ માં) જુનાગઢ ખાતે યોજાયેલ એક સુંદર કાર્યક્રમમાં, શ્રી જવાહર બક્ષીજીએ નરસિંહ વિશે થોડી વાતો માંડેલી. ખાંખાખોળા કરી તે વાતોની નોંધ શોધી (આમાં મદદરૂપ થવા બદલ ભાઇ ભાવેશ જાદવનો આભાર) તથા તેને આધારે વક્તાશ્રીની નજરે નરસિંહનું અને તેના કાર્યોનું થોડું મુલ્યાંકન અહીં સૌ મિત્રોને વિચારવાની દિશા મળે તે હેતુએ રજુ કરૂં છું. અહીં જે લખું છું તે શ્રી જવાહર બક્ષીજી (જેઓ સ્વયં ગદાધર પંડ્યાનાં ૨૦મી પેઢીએ વારસદાર છે)ના શબ્દો જ છે, અવલોકનો છે, જ્ઞાન છે, હું તો માત્ર આપસુધી પહોંચાડનાર આંગડીયો જ છું. આ લેખમાં આપણે માત્ર નરસિંહ મહેતા વિશે થોડી માહિતીઓ જોઇશું. પછીના લેખમાં વક્તાશ્રીએ નરસિંહની એકાદ બે કૃતિઓનો જે આસ્વાદ કરાવ્યો છે તે પણ જોઇશું. અને ત્યારે નરસિંહને જોવાનો કોઇ અન્ય દૃષ્ટિકોણ પણ હોઇ શકે તે થોડું સમજમાં આવશે. બસ આ મહેનત આટલા માટે જ છે.

શરૂઆતમાં આપણે નરસિંહના સમયગાળા વાતાવરણથી થોડા પરિચિત થઇએ તો, સંવંત ૧૩૬૦ એટલે ઈ.સ. ૧૩૦૪માં અલ્લાઉદ્દિન ખીલજી દ્વારા પાટણનું પતન થાય છે, મલિક કાફૂર પાટણનો સુબો નીમાય છે, તેનું પણ ખુન થાય છે, આવી ભયાનક રાજકિય આંધાધૂંધીનો આ સમય છે. આ સમયમાં પાટણમાં વસવાટ કરતા નાગરો પોતાની અસ્મિતા બચાવવા અર્થે, નાગરશ્રેષ્ઠી ભાણજી પંડ્યાની આગેવાની હેઠળ પોતાના મુળવતન એવા સુરાષ્ટ્ર કે સૌરાષ્ટ્ર તરફ પ્રયાણ કરે છે. ભાવનગર, જામનગર, જુનાગઢ, ઊના જેવા વિસ્તારોમાં સ્થાઇ થાય છે. આમાંના ગદાધર પંડ્યા ભાવનગર પાસેના તળાજામાં પહોંચે છે. જ્યાં તેનો ત્યારનો રાજા નાગાર્જૂન આ શાણા અને શિક્ષિત લોકોના પોતાના રાજ્યમાં વસવાટથી ઘણો ખુશ થાય છે, સ્વાગત કરે છે અને ગદાધર પંડ્યાને ત્યારની રાજ્યના વહિવટદાર (એક્ઝિક્યુટિવ) જેવી “મહતર”ની પદવી પર નિમણૂક કરે છે. આ મહતરનું કાળક્રમે “મહેતા” થાય છે. આ ગદાધરનાં પૂત્ર પુરૂષોત્તમદાસ, તેના કૃષ્ણદાસ અને તેના પુત્ર તે આપણા આ નરસિંહ મહેતા. આ અધિકૃત વંશાવળી વિદ્વાન ઈતિહાસવિદ્દ શ્રી શંભૂપ્રસાદભાઇ દેસાઈએ નોંધેલ છે. (શ્રી શંભૂપ્રસાદભાઇ દેસાઈનું સંશોધન પૂસ્તક “સૌરાષ્ટ્રનો ઈતિહાસ” સૌરાષ્ટ્ર વિશે સંદર્ભગ્રંથની ગરજ સારે છે, આ ગ્રંથ મારી પાસે છે, આગળ ક્યારેક તેમાંથી પણ થોડું વાંચન-મનન કરીશું) નરસિંહ મહેતાનો જન્મસમય ઈ.સ. ૧૪૦૪ થી ૧૪૧૪ વચ્ચેનો ગણાય છે, જન્મનો ચોક્કસ સમય મળતો નથી. પરંતુ જીવનઘટનાઓને ઉંમર સાથે સાંકળતો સમયગાળો નિશ્ચિત છે. જેમ કે તેમના લગ્ન ૧૬માં વર્ષે માણેકબાઇ સાથે થયા છે. ૧૮માં વર્ષે પૂત્ર શામળશાનો અને ૨૦માં વર્ષે પૂત્રી કુંવરબાઇનો જન્મ થાય છે. નરસિંહ તળાજાથી જુનાગઢ આવે છે અને જુનાગઢ આવ્યા પછી જ તેની સાહિત્યયાત્રા શરૂ થાય છે.

નરસિંહ મહેતાનાં કુલ ૧૦૨ આત્મચરિત્રનાં પદો મળે છે, જેમાં મુખ્યત્વે ચાર પ્રસંગોની વાત છે.
(૧) શામળશાનો વિવાહ
(૨) કુંવરબાઇનું મામેરૂં
(૩) હારનો પ્રસંગ અને
(૪) હુંડીનો પ્રસંગ.
અન્ય ઘણા પ્રસંગોનો પણ લોકસાહિત્યમાં ઉલ્લેખ મળે છે જે બધા કલ્પનાઘટીત હોવાનું જણાય છે. નરસિંહના સાહિત્યનો વિચાર કરીએ તો હાલમાં નરસિંહના સાહિત્યની ગણાતી ૧૬૧૨ હસ્તપ્રતો મળેલી છે. જેમાંથી અધિકૃત રીતે નરસિંહના સ્થાપિત થયેલા ૮૦૭ પદો મળે છે. આ કુલ ૮૦૭ પદોમાં;
* ૬૫ જ્ઞાનનાં પદો, (જેવા કે; અખીલ બ્રહ્માંડમાં…નિરખને ગગનમાં…જ્યાં લગી આત્મતત્વ…ભૂતળ ભક્તિ પદારથ..વગેરે)
* ૪ ઝારીનાં પદો, (આ જોને કોઇ ઉભી આળસ મરડે…) * ૯ સુદામાચરિત્રના પદો (જે ગુજરાતીનું સૌ પ્રથમ આટલું મોટું આખ્યાનકાવ્ય છે),
* ૧૦૨ આત્મચરિત્રનાં પદો (જેના ચાર વિભાગ ઉપર વર્ણવ્યા છે) તથા બાકીનાં ૬૨૭ પદો કૃષ્ણલીલાનાં પદો છે. આ ૬૨૭ પદોમાં રાસનાં, રતિસુખનાં, ઉપાલંભના, વિરહનાં, વાંસળીનાં, હિંડોળાનાં, ચાંદલાનાં, શૃંગારનાં વગેરે અદ્‌ભુત પદો છે.

મુળે તો નરસિંહ એ આનંદનો, ઉલ્લાસનો કવિ છે, સામાન્ય ધારણા કરાય છે તેવો તે કોઇ ગમાર, અભણ કે દંતકથાઓમાં આવે છે તેમ મૂંગો કે ગરીબ ભગતડો વગેરે ન હતો. પાઠશાળામાં અભ્યાસ પૂર્ણ કરેલો અને સંસ્કૃતનો પ્રકાંડ પંડિત હતો. તેનાં શૃંગારપદોમાં તેનાથી ૨૦૦ વર્ષ પહેલાં થયેલા જયદેવના ઝૂલણાઓને ક્વૉટ કરેલા જોવા મળે છે. તેના તત્વજ્ઞાનના પદો જોતા સમજાશે કે વેદ અને ઊપનિષદના ગહન અભ્યાસ વિના કે ભણ્યા વિના આ લખવું શક્ય જ નથી. નરસિંહના સમયગાળામાં જ કેટલાયે અન્ય ભક્તકવિઓ થયા છે, જેની રચનાઓની ભાષા અને રજૂઆત તથા નરસિંહની રચનાઓને સરખાવતા આ ભેદ સ્પષ્ટપણે નજરે ચઢશે. થોડી નરસિંહના સમયગાળાની માહિતી જોઇએ તો; શૂકદેવે ભાગવત લખ્યું તે પછી જયદેવ થયો (ગીતગોવિંદનો રચેતા અને જેણે પ્રથમ વખત રાધાનું પાત્ર રચ્યાનું કહેવાય છે. ઘણાં આ રાધા-કૃષ્ણ બાબતે બહુ વિવાદમાં પડે રાખે છે ! પણ એક વાત એ સમજી લેવાય કે રાધાએ જયદેવની રચના છે, એક કવિની સુંદર કલ્પના છે, જે કરવાનો કોઇપણ કવિનો અબાધિત હક્ક છે !! પછી ગમે તો તેનો માત્ર રસાસ્વાદ કરવાનો કે સાહિત્યની દૃષ્ટિએ તેને મુલવવાનું જ યોગ્ય રહે પણ તેને ઈતિહાસ સાથે જોડવાની ચેષ્ટા અયોગ્ય અને માત્ર કોરીકથા જ બની રહે) આ જયદેવ પછી વિદ્યાપતિ ચંડીદાસ અને નરસિંહ થયા. નરસિંહ પછી તુરંત જ વલ્લભાચાર્ય આવે છે. અહીં એ વાત સમજવાની છે કે નરસિંહના અવસાન સમયે વલ્લભાચાર્યજી માંડ છએક માસની ઉંમરના હશે. આમ ઘણી વખત કહેવાય છે કે નરસિંહ પર વલ્લભાચાર્યની ઘણી અસર હતી તો તે અસ્થાને છે, હા વલ્લભાચાર્ય પર નરસિંહ અને તેના પદોની અસર પડી હોઇ શકે. આ સમયગાળામાં જ કબિર, સૂરદાસ, મીરાં, તૂલસીદાસ જેવા કવિઓ અને સાહિત્યકારો થયા છે. કબિર અને નરસિંહ સમકાલિન હતા. નરસિંહ કબિરથી બારેક વર્ષ નાના હોવાનું જણાય છે. જો કે નરસિંહ અને કબિર કદી એકબીજાને રૂબરૂ મળ્યા હોય તેવો કોઇ પ્રમાણીત દાખલો નથી. હા, હારમાળાના કેટલાક પદોમાં એક રામાનંદ સાધુનો ઉલ્લેખ આવે છે પરંતુ તે કબિર હતા તેવું અધિકૃત રીતે સાબિત થતું નથી.

નરસિંહની છાપ માત્ર ભક્તકવિ તરીકે એટલી રૂઢ થયેલી છે કે આપણે તેના દૃષ્ટિકોણને સ્પષ્ટરીતે સમજી જ શકતા નથી. તે ભક્તકવિ હતા જ તેમાં શંકા નથી પરંતુ તે સાથે તેઓ ઘણું ઘણું હતા ! હું એમ કહું કે તેઓ એક બળવાખોર સમાજસુધારક પણ હતા, નિડર અને બહાદુર યોદ્ધા પણ હતા. એ સીવાય કંઇ આજથી ૬૦૦ વર્ષ પહેલાનાં એ સમયમાં સમાજની, નાત-જાતની, અરે રાજ્યસત્તાની પણ પરવા કર્યા વિના પોતાને યોગ્ય જણાતી વાત કે વર્તન તેઓ કરી શક્યા હશે ? સાંપ્રત સમયે તો તેઓ ધર્માંધોને ધર્મની વિરૂદ્ધ પણ લાગ્યા હતા. (અમસ્તા કંઇ કેદમાં પુરાવ્યા હશે !) આજે ૬૦૦ વર્ષ પછી ધર્મ કે ઈશ્વરની વિરૂદ્ધ બે શબ્દો બોલી આપણે આપણી જાતને બહુ સુધરેલ માનીએ છીએ ! (એ પણ પોલિસ દ્વારા પકડાવાના, નાત બહાર મુકાવાના કે દંડીત થવાના કોઇ ભય વગર જ !!) તો એ જમાનામાં ઈશ્વરની સામે પણ શિંગડા ભરાવનાર નરસિંહ શું આપણે સમજીએ છીએ તેવો વેદિયો હશે ? નહીં, આપણે નરસિંહને પુરો વાંચ્યો નથી કે પુરો સમજ્યો પણ નથી ! જુઓ માત્ર ઉદાહરણાર્થે આ એક જ પદની કડીઓ :
” હું ખરે, તું ખરો, હું વિના તું નહીં,
        હું હઇશ ત્‍હાં લગી તું રે હઇશે. |
  હું જતે તું ગયો, અનિર્વાચી રહ્યો,
        અરે હું વિના તું તને કોણ કહેશે? ||”

અને આ એક ઉદાહરણ મારા તરફથી પણ જુઓ:
” ગ્રંન્થે ગડબડ કરી, વાત ન ખરી કહી,
   જેહને જે ગમે તેને તે પૂજે,
   મન-વચન-કર્મથી આપ માની લહે,
   સત્ય છે એ જ મન એમ સૂઝે. “ અને  “જ્યાં લગી આત્મા તત્વ..” તો આખું વાંચી જજો ! આ છે વિવેકબુદ્ધિ !! 

તો આગળ કહ્યું તેમ, નરસિંહ મુળે આનંદનો કવિ છે. જીવન પ્રત્યેનો તેમનો દૃષ્ટિકોણ ભાગવાનો નહીં ભોગવવાનો છે. નરસિંહને વાંચતા સમજાશે કે નરસિંહ કહે છે જીવનને જીવવું જ હોય તો ભરપૂર જીવો, ૨૦૦ % જીવો ! ૧૦૦ % ભૌતિક જીવન અને ૧૦૦% આધ્યાત્મિક જીવન જીવો !! આ જીવન એક અનંત ઉત્સવ છે તેમ નરસિંહ સમજાવે છે. નિરખને ગગન…ની એક પંક્તિ જુઓ જેમાં નરસિંહ આ વાત કરે છે;
“શ્યામ શોભા ઘણી, બુદ્ધિ નવ શકે કળી. અનંતોચ્છવમાં પંથ ભૂલી…”
અધ્યાત્મ તો અહીં પણ છે, પરંતુ એ અધ્યાત્મ કેવું છે ? અંતે શ્રી જવાહર બક્ષીજીનો જ એક શેર આપી પૂર્ણાહૂતિ કરીશ.
” મસ્તી વધી ગઇ તો વિરક્તિ થઇ ગઇ,
ઘેરો થયો ગુલાલ તો ભગવો થઇ ગયો. “ …નરસિંહ આ ગુલાબી મસ્તીનો કવિ છે. 

નરસિંહ મહેતાની એકાદ રચનાનો શ્રી જવાહર બક્ષીજીએ કરાવેલો રસાસ્વાદ પણ માણવા જેવો હોય છે,  જોઇશું આગળ ક્યાંક. આ મારી નોંધ અને સમજના આધારે થોડું લખ્યું છે, આશય માત્ર આપણા પ્રાચિન સાહિત્ય અને સાહિત્યકારથી સ્વના પરિચયનો છે, કશી ત્રુટિ હોય તો તે મારી સમજની હશે. માન. બક્ષીજી સાથે કોઇ અંગત પરિચય નથી તેથી આટલું જ્ઞાન પીરસવા બદલ અહીં જાહેર આભાર માનું છું. આભાર.

**  નરસિંહ મહેતાની કેટલીક કૃતિઓ – (ગુજ. વિકિસ્ત્રોત પર)