સંસ્કૃતિ (ગ્રામ્ય સંસ્કૃતિની સ્ત્રીઓ)

મિત્રો નમસ્કાર, (આ નમસ્કાર કહેવું તે એક અનોખી સંસ્કૃતિની શરૂઆત કરે છે)
વાત એક નાનકડા ગામની, કયું ગામ તે બહુ મહત્વનું નથી. આ મારૂં ગામ, આપનું ગામ, આપણું ગામ, કોઇપણ ગામ હોઇ શકે. માત્ર વાતની સરળતા માટે હું અહીં કર્તાપદે રહું છું, બને કે આપને આ આપના અનુભવો જ લાગે. તો ચાલો આજે થોડી વાત માંડીએ આપણી એ વખાણવા અને ગૌરવ અનુભવવા લાયક ગ્રામ્ય સંસ્કૃતિની.

વાર-તહેવારે કે કોઇ સારા-માઠા પ્રસંગોએ ગામડે જવાનું તો બનતું જ હોય છે. નિરિક્ષણ અને નોંધ લેવાની આદતવશ આ થોડા અલગ પડતા જીવનની યાદોનો સંગ્રહ થતો રહે. આ યાદોનાં ઘેઘુર વનનાં થોડા ફળ આપના માટે. તો આજે ખાસ ખાસ સ્ત્રી પાત્રોની થોડી યાદ.

પોરબંદરથી આગળ ગ્રામ્ય વિસ્તારમાં થઇને જતી કોઇપણ બસમાં બેસો એટલે ધ્યાનથી બેસવું ! આસપાસ જોઇ લેવું કે કોઇ સ્ત્રી (ખાસ તો નાના બાળકને તેડેલી સ્ત્રી) બેસવાની જગ્યા ન મળવાને કારણે ઉભી તો નથી ને.જો એ ઉભી હોય અને તમે બેઠેલા હોય તો કોઇ ડોશીમાંનું (અમે તેમને “આઇ” કહીએ) ધ્યાન પડે તે પહેલાં ઉભા થઇ અને તેમને બેસવાની જગ્યા કરી આપવી. નહીં તો સમજો કે આપણી સાત પેઢીનો, આપણે માટે પણ અજાણ્યો એવો, ઈતિહાસ એક ખાસ ભાષામાં સાંભળવા મળવાના ચાન્સ પૂરેપૂરા !! આમાં અમારા આ આઇઓ પાછા સમજદાર પણ ખરા, અમારા જેવા સ્થાનિક માણસને જ પકડે, કોઇ બહારગામનાં પ્રવાસીઓ હોય તેમને નહીં ! કહે કે; આ બાર્યનાં લોક તો બચાડા જાત્રાળુ કે‘વાય, છેટા પલ્લેથી આવતા હોય તી થાક્યા પણ હોય પણ તમીં લુંઠીયા લડધાવ જગા રોકેને બેસે ગ્યાતી શરમાતા નેથ ? ઉભા થાવ, બાયુને બેસવા દ્યો !

આ ગામડાઓમાં આજે પણ સ્ત્રીદાક્ષિણ્યની ભાવના સ્વભાવગત જ કે પરંપરાગત જ કેવી ઠાંસોઠાંસ ભરી હોય છે કે ખેતરાઉ માર્ગે, કોઇ ગાડાકેડામાં કે સાંકડીગારીમાં પુરુષો ચાલીને કે ગાડું કે હવે કોઇ બાઇક જેવું વાહન લઇને જતા હોય પણ સામેથી કોઇપણ બાઇમાણસ આવતું જણાય એટલે એકબાજુ તરીને ઉભી જવાનું, સ્ત્રીઓને પ્રથમ નીકળવા દેવાની અને એ પણ એ રીતે કે તેમને સંકોડાવું ન પડે. મારગે માથેથી મોટલી કે ભારો ઉતારી અને થાક ખાતી સ્ત્રી અજાણ્યા જણને પણ કહી દે કે ભાઇ, માથે ભારો ચઢાવજો તો; અને તેને ભારો ચઢાવવા સહાય કરવી તે પુરુષની ફરજ ગણાય.  ગોંડલના ગામોમાં તો ગોંડલબાપુએ જે તે સમયે આ માટે ખાસ ઓટલાઓ બનાવી બહેન દિકરીઓને સહાયની અદની ભાવના રાખેલી જે માટે આજે પણ જનતા તેમને સંભારે છે. 
(આ ’લેડિઝફર્સ્ટ’નું સૌજન્ય તો આપણે અંગ્રેજો પાસેથી શીખ્યા ?!  Sorry અંગ્રેજો !!)

આવું જ એક ખાસ ધ્યાન પાણીકેડાનું પણ આવેલ છે. જે સમયે અને જે મારગે બહેનો પાણી ભરવા જતાં હોય તે મારગે, તે સમયે ભાગ્યે જ કોઇ નવરાધૂપ બેઠાબેઠા ગામગપાટા હાંકતા જોવા મળે. અને કોઇ ભુલ કરી પણ ગયું તો આગળ કહ્યું તેમ કોઇ માથાફરેલ બાઇના મોંએથી સરસ્વતિ સાંભળવા પણ મળી જાય. એ જ રીતે આ મારગે કોઇથી કશું બાધણું વળગણું પણ ન કરાય ! બાધવું જ હોય તો ક્યાંક છેટે જવું પડે ! જોયું તો નથી પણ ગલઢેરાંઓના મોં એ સાંભળ્યું છે કે ગામમાં કે સીમમાં ગમે ત્યાં અને ગમે તેવું ધીંગાણું થયું હોય પણ ગામની કોઇ વહુવારૂ નીકળે અને પોતાની ઓઢણી વચ્ચે નાંખે એટલે એ સમય પુરતું ધીંગાણું બંધ રાખી સૌએ સૌ સૌના મારગે વહેતું પડવાનું રહે. કહે કે બાઇમાણસની ઓઢણી કોઇથી ઉથાપાય નહીં. (આ બધી મરદ માણસોની વાતુ છે; દ્રોપદીના ચીર ખેંચનારા દુઃશાસનોની નહીં !!)

મધ્યપ્રદેશની હદ લગોલગના આદિવાસી પટ્ટામાંથી આવેલા એક મિત્રએ સલાહ આપેલી કે અમારા વિસ્તારમાં આવો અને કોઇના ખેતર-ખોરડે જાવ તો ફળીયામાં કે ઓશરીમાં પડેલા ખાટલે ધબ દઇને બેસી ન પડવું ! નાહક મુશીબતમાં મુકાઇ જશો ! ઘરધણી ચીંધે ત્યાં જ બેસવું. કારણ ? એ વિસ્તારમાં બાઇ કરીયાવરમાં લાવેલ ખાટલા પર બેસવાનો હક્ક માત્ર તેના ધણીનો ! નાનેરાઓ કે બાળકો બેસી શકે પણ મોટેરાઓ અને અજાણ્યાઓથી એ ખાટલે ન બેસાય !! એ બાઇનું અપમાન ગણાય. અમારી બાજુ પણ હજુ આવું ચલણ ખરૂં, વહુવારુના આણાના ઢોલીયા પર આજે પણ વડીલ માણસ ન બેસે. આ કદાચ સ્ત્રીઓનાં સામ્રાજ્યક્ષેત્રને માન્યતાના પ્રતિકરૂપ ગણાતું હોય.

અમારા એક આઇ શહેરમાં આંટો દેવા આવેલાં, નવરાત્રી આસપાસનો સમય હશે, મહિલાવૃંદ બધું તે સમયે બહુ ઇનથીંગ ફેશન ગણાતી બેકલેસ ચોલીના ગુણગાનમાં પડેલું ! તેમાં આઇએ કહ્યું; ’માડી, તમ તો બઉ મોળા સુધર્યા ! અમારે તો બાયુ હજારુ વરહથી વાંહા વનાના કાપડાં જ પેરે છે !!!’(ગ્રામ્ય વિસ્તારમાં સ્ત્રીઓ જે બેકલેસ ચોલી પહેરે છે તેને કાપડું કહેવાય). આઇને ઘણું સમજાવ્યા કે આઇ, તમે ગામડાનાં દરજી પાસે સીવડાવીને, સો-સવાસોનું જે પહેરો છો તે કાપડું, એ પછાત લોકોનો પહેરવેશ કહેવાય અને આંયા આ બાયુ હજાર પંદરસોમાં, ડિઝાઇનર શોરૂમમાંથી, લાવીને પહેરે તેને બેકલેસ કહેવાય જે આધૂનિક ગણાવા માટે જરૂરી !!!
આઇ કહે; મરે તમારૂં બેકલેસ !! આટલાં મોંઘા પે‘રો તો તો ભાઇ બચાડો કાપડું કરી કરીને ભુખ ભેગો જ થાય ને !! (આપણે એક રીવાજ કે વાર તહેવારે ભાઇ પોતાની બહેનને કાપડું કરાવી દે, એટલે કે કાપડું લઇ આપે).

આપણે ત્યાં એક કહેવત છે, ’જર,જમીન અને જો્રૂ, એ ત્રણ કજીયાના છોરૂ’ આમાં જોરૂ કહેતા પત્નિ પણ ગણો તો આ વાત સાવ સાચી લાગે છે. લોકકથાઓમાં વાંચ્યું જ હશે કે અગાઉ સ્ત્રી પોતાના પતિને માથે વેર ગાજતું હોય ત્યાં સુધી ખાવામાં ચપટી ધૂળ નાંખીને જ આપતી. લાગે છે આપણા નમાલા નેતાઓની પત્નિઓ આ વાત જાણતી નથી !! કાઠીયાવાડીમાં કહેવત છે કે ’પુરુષની પાઘડીમાં જેટલા આંટા તેટલા સ્ત્રીના પેટમાં હોય છે’ અર્થાત, પુરુષ તો હજી ક્યારેક નમાલાપણું દાખવી જતું કરે પણ સ્ત્રી કદી ભુલે નહીં. સભ્ય અને સુસંસ્કૃત સમાજને કદાચ ન ગમે પણ આ આપણો જ એક સમાજ છે જ્યાં ’ઈંટનો જવાબ પથ્થરથી’ આપવાનું માતાઓ જ શીખવતી. હવે નહીં શીખવતી હોય એટલે નમાલા નરો પાકે છે !! કહે છે કે અંગ્રેજોએ સમગ્ર ભારત પર રાજ્ય કર્યું, પણ આમ જોવા જાવ તો આ ભારત આઝાદી પછી બન્યું ! ગુજરાતના તો બહુ ઓછા પ્રદેશો હતા જ્યાં અંગ્રેજોએ રાજ કર્યું હોય ! ત્યારે દેશ એટલે પોતાનું રાજ્ય કે રજવાડું ગણાતું, બાકી આઝાદી પછી તુરંત, હવે જુનાગઢ પણ આપણું એમ સમજાયું એટલે તુરંત, કોઇ લશ્કરી પીઠબળ વગર, સ્વબળે, જુનાગઢ ઝબ્બે કરનારાઓની પાછળ પણ આ માતાઓનું શિક્ષણ જ.  હૈદરાબાદની જેમ અહીં લશ્કરે કષ્ટ ન ઉઠાવવું પડ્યું !!  

અહીં મારી જાણકારીની વાતો જ લખી છે, બાકી બે દિવસ પહેલાં જ ખાલી હાથે લડી પોતાના બાળકને દિપડાના મોંમાંથી છોડાવનારી ગીરની વિરાંગનાના સમાચાર હોય કે માત્ર લાકડી લઇ સિંહને હાંકી કાઢનાર મેઘાણીની ચારણ કન્યા હોય, બધી આ ગ્રામ્ય સંસ્કૃતિની દેણ છે. હાથણી જેવી બે બે ભેંસુને કે ઢીંક મારી વંડી પાડી નાખે તેવા બળકટ બળદુની જોડ્યને કાબુમાં કરી પાણી પાવા લઇ જતી બાઇનાં કાંડામાં જોર તો ઝાઝેરૂં હોય જ પણ ધણી હાર્યે વાત એટલી જ કરેલી હોય કે; વાંકમાં આવું તો કટકા કરી ભોંમાં ભંડારી દેજે, ઉંહકારોય નહીં કરૂં, પણ વગરવાંકે કંઇ આડું અવળુંય બોલ્યો છે તો ઢાંઢુ ભાંગી નાખીશ !! મોરલ ઓફ ધ સ્ટોરી; દિકરીને કરિયાવરમાં વૉશિંગમશીન ન આપવું ! ધોકો આપવો !! વૉશિંગમશીન કંઇ ઉપાડીને મારી ન શકાય ! 🙂

શહેરની બહેનોએ આ સંસ્કૃતિમાંથી (અને ખાસ તો છેલ્લા ફકરામાંથી !) કંઇક શીખવું જોઇએ તેવું નથી લાગતું ? તુલસીદાસજીએ ’ઢોલ, ગંવાર…’ લખતા પહેલાં કદાચ કચ્છ, કાઠિયાવાડ, ગુજરાતમાં આંટો નહીં માર્યો હોય નહીં તો આવું લખવામાં જરા ચોખવટ રાખત ! (જો કે એ વાત પણ અલગ છે કે આ ચોપાઇનો સાવ એક અર્થ જ નથી થતો, અન્ય અર્થ પણ થાય છે) કોઇ ગમે તેટલા ઢોલ-નગારા વગાડે, અન્યાય સામે લડવામાં અગ્રેસરતા આવી માતૃશક્તિને હાથ આવશે ત્યારે જ લડાઇ આગળ ધપશે. આ તો થોડી ગામડીયા સંસ્કૃતિની વાતો લખી, હજુ મગજમાં થોડો તાવ છે, સાવ ઠંડુ પડી જાય !! ત્યારે આગળ ક્યાંક સારૂંસારૂં પણ લખીશું ! આભાર.

** ગોંડલીયું મરચું **

સાંભળ્યું છે કે અફઘાનિસ્તાનમાં પણ હવે સ્ત્રીઓનું સન્માન વધ્યું છે, હવે ત્યાં રસ્તે જતાં પત્નિ આગળ આગળ ચાલે છે અને પતિ પાછળ પાછળ !  જ્યાં જમીનમાં સુરંગ જ સુરંગ ભરી પડી હોય ત્યાં સ્ત્રીઓને આગળ કરવી જ પડે ને !!!