હાસ્યલેખ ! પણ લખવો કેમ ?

From Wiki

મિત્રો, નમસ્કાર.
આજે એક એવો લેખ જેનું કારણ આપ્યું શ્રી મીતાબહેને (મીતાનું મનોમંથન). તેઓને હાસ્યલેખ પર હાથ અજમાવવો છે પરંતુ લાગે છે કે ગભરાય છે !! (કે પછી આપણને સૌને ગભરાવે છે !! 🙂 )  એક આડવાત, આપણા ગુજરાતી સાહિત્યજગતમાં એક એકથી ચઢિયાતા હાસ્યલેખકો આપણને મળ્યા છે. પરંતુ હાસ્યલેખ કેમ લખવો તે બાબત પર કોઇએ ખાસ પ્રકાશ પાડ્યાનું જાણમાં નથી આવતું (એટલે કે મારી જાણમાં). આગળ તો આવી બ્લોગ વગેરેની સગવડ હતી નહીં અને હવેના આપણાં મહાન હાસ્યલેખકશ્રીઓ ભાગ્યે જ બ્લોગ પર પધારે છે. તો આપણે બ્લોગરોએ તો એકબીજાની મદદ દ્વારા જ બધું શીખવાનું રહે છે. આ એ જગત છે જ્યાં અન્ય માધ્યમોની માફક લેખક અને વાંચક એવો કોઇ સ્પષ્ટ વિભાગ નથી. અહીં તો આપણે સૌ લેખકો અને આપણે જ વાંચકો. અર્થાત અહીં તો સૌ મિત્રતાના ધોરણે કામ કરે છે, પછી ભલે આયુ, શિક્ષણ, જીવનધોરણ, આર્થિક, વિચારો વગેરે પાસાઓમાં ભિન્નતા હોય. તો અહીં આ લેખ માત્ર મિત્રતાના ધોરણે જ લખું છું, ઉપદેશ આપવાના આશયે નહીં ! આપ સૌ પણ સુધારા વધારા સુચવશો, વધુ માર્ગદર્શન આપશો, તેવી પ્રાર્થના.

અહીં અમને જે કંઇ હાસ્યજ્ઞાન મળેલું છે તે આપણાં મહાન હાસ્યલેખકો અને હાસ્યકલાકારો (એટલે કે લોકસાહિત્યના હાસ્યકારો ! જેમાનાં ઘણાં હાસ્યલેખકો પણ છે) ને વાંચવા સાંભળવા થકી જ પ્રાપ્ત થયેલું છે. મારા પરિચીત કલાકારોમાં જોઇએ તો, મારા નમ્ર મતે શ્રી કૃષ્ણ પ્રથમ કલાકાર છે જેણે વાણી દ્વારા હાસ્ય ઉપજાવ્યું !! (સાંભળો ગીતાજીનો ’સંભવામિ યુગે યુગે…’ શ્લોક, મારા મતે આ તેઓએ કરેલી એકમાત્ર એવી મજાક છે, જેને આપણે ગંભીરતાથી સાચી માની લીધી છે ! બતાવો, છે એવો કોઇ અન્ય હાસ્ય લેખક, જેનો વ્યંગ ૫૦૦૦ વર્ષ પછી પણ લોકો સમજ્યા ન હોય !) ત્યાર પછી શ્રી શાહબુદ્દિનભાઇ રાઠોડ, અમારા ગામના જ શ્રી ભીખુદાનભાઇ, અમારા પડોશી એવા શ્રી અમુદાનભાઇ, શ્રી ધીરૂભાઇ સરવૈયા વગેરેને અમે રાતરાતભર ઉજાગરા કરી અને સાંભળ્યા છે. આ ઉપરાંત પણ ઘણા ઉમદા કલાકારો છે જ, જેને સાંભળવા એ લહાવો ગણાય, પરંતુ અહીં અમને જેમનો લાભ વધુ મળ્યો તેનો ઉલ્લેખ માત્ર ઉદાહરણાર્થે કર્યો છે.

લેખકોમાં નાનપણમાં શ્રી જ્યોતિન્દ્ર દવેના નિબંધો બહુ વાંચતા, હાસ્યનિબંધનાં, મારા મતે, તેઓ ધાંસુ ઉસ્તાદ ગણાય. ત્યાર પછી શ્રી તારક મહેતા, શ્રી વિનોદ ભટ્ટ, શ્રી અશોક દવે જેવા હાસ્યલેખકોને વાંચવાનો લહાવો હજુ મળે છે. આમાં પણ અન્ય લેખકશ્રીઓએ, ઉપર મુજબ જ, માઠું લગાવવું નહીં, આ તો માત્ર અમે જેમને વધુ વાંચ્યા છે તેમના નામો ઉદાહરણાર્થે રજુ કર્યા છે. હાલમાં બ્લોગ જગતમાં પણ ધાંસુ હાસ્યલેખકશ્રીઓને વાંચવાનો લહાવો મળ્યો છે, જેમાં ઉદાહરણાર્થે પણ કોઇના નામ નહીં આપું !!! (અરે ભાઇ કોઇ એકાદ નામ ભુલાઇ જાય તો ? આગળ યાદ કર્યા તે અને બાકી રહી ગયા તે બધા કંઇ અહીં વાંચવાના નથી ! પણ આ તો બ્લોગરો છે, યત્ર તત્ર સર્વત્ર ! અને પાછા મિત્રતાના વહેવાર વાળા ! કદાચ ઘરે, અને નહીં તો બ્લોગ પર, આવીને મિત્રદાવે બે ધોલ મારી પણ જાય !! 🙂 )   

તો, આ તો પ્રસ્તાવના થઇ, મુળ વાત હતી કે હાસ્યલેખ લખવો કેમ ? (બસ આમ !!! મુળ મુદ્દો છેક સુધી ન આવે અને પ્રસ્તાવના જ લેખ જેટલી લાંબી કરી દેવાની !) ભ.ગો.મં. મુજબ “હાસ્ય એ નવ માંહેનો એક રસ છે. હાસ્યની પરિપુષ્ટતાને હાસ્ય રસ કહે છે. એનો વર્ણ શ્વેત, દેવતા પ્રમથ, અનુપયુક્ત વચન તથા રૂપાદિક આલંબન અને ઉદ્દીપન તથા મુખ વિકાસાદિ અનુભાવ છે. તેના મંદ, મધ્યમ અને અતિ એમ ત્રણ ભેદ છે. સામાન્ય રીતે કટાક્ષ ( Satire ) મર્મહાસ્ય ( Wit ) અને હાસ્ય ( Humour ) એ હાસ્યરસનાં સાધનો છે..” તે ઉપરાંત “વિકૃત વેષ, વિકૃત વાણી, વિકૃત ચેષ્ટા, વગેરે જોવાથી દાંત દેખાય તેવી રીતે હસવું તે; ઠઠ્ઠા મશ્કરી” એવી વ્યાખ્યા પણ જાણવા મળે છે. ખાંખાખોળા કરતા જણાય છે કે ઇ.પૂ.૨૦૦ આસપાસ ભરતમુની રચિત ’નાટ્ય શાસ્ત્ર’માં હાસ્યને નવરસ માંહેનાં એક રસ તરીકે વર્ણવાયેલ છે.

હાસ્યનાં ઘણા પ્રકારો કહેવાય છે, જેમાં સ્થુળ હાસ્ય અને સુક્ષ્મ હાસ્ય તેવા બે અને તે ઉપરાંત ઘણાં પેટાપ્રકારો પણ દર્શાવાય છે. જેમાં મગજને બહુ તાણ્યા વગર સીધું હસવું આવે તે મોટાભાગે શ્થુળ હાસ્ય અને જેમાં મગજનું દહીં કર્યા પછી, માંડ માંડ સમજાય તે સુક્ષ્મ હાસ્ય ! હાસ્યકારોની ભાષામાં કહીએ તો અમુક વાત જેમ સ્વિચ દબાવો અને લેમ્પ ચાલુ થઇ જાય તેમ સમજાય અને અમુક ટ્યુબલાઇટની જેમ ઘણીબધી વાર સુધી ઝબક ઝબક થયા પછી સમજાય ! (સ્ટાર્ટર ખરાબ હોય તો ક્યારેક ન પણ સમજાય !!) એક વાત એ પણ છે કે કોઇને મનદુઃખ થાય તેવી વાત કરીને, કોઇની અંગત લાગણીને ઠેસ પહોંચાડીને કે કોઇની નબળાઇને વિષય બનાવીને મજા લેવી તે સૌથી કનિષ્ઠ હાસ્ય છે. શક્ય તેટલું આનાથી બચવું, એથી તો સારૂં છે કે સ્વયં પોતાની જાત પર હસવું. સૌને સરખો આનંદ આપે, કોઇને દુઃખ ન પહોંચાડે, તે જ નિર્દોષ હાસ્ય.  

વિકિપીડિયા જેવા માધ્યમને ફંફોળશો તો અંગ્રેજી સાહિત્યમાં હાસ્યના વિવિધ પ્રકારો વર્ણવાયા છે, જેમાંના કેટલાકને આપણે સમજવાની કોશિશ કરીએ તો;
** લાફ્ટર (Laughter) = હાસ્ય, (દેખીતું હાસ્ય, ખડખડાટ હાસ્ય) જેના મુખ્યત્વે બે પ્રકાર ગણાય છે. ગલગલિયાં (Tickling) અને ટુચકા (Joke). આ દરેકમાં પણ પાછું માથું ભમી જાય તેટલા વિવિધ પ્રકારો છે. પરંતુ આપણે વધુ વિગતમાં નથી જવું. માત્ર સામાન્ય સમજ પુરતું જ જાણીએ.
** હ્યુમર (Humour) = વિનોદ, મજાક, આમાં અંગ્રેજી શબ્દ ’હ્યુમર’ની ઉત્પત્તિ ખાસ સમજવા જેવી છે, પ્રાચિન ગ્રીક અને રોમન દાક્તરોની માન્યતા મુજબ શરીરના રસો (જીવન રસ !)નું સંતુલન  મનુષ્યનાં આરોગ્ય અને લાગણીઓને કંટ્રોલ કરે છે.  અને આ જીવનરસોને ’હ્યુમર્સ’ (Humours) કહે છે. જેમ આપણે આર્યુવેદમાં શરીરના ત્રણ રસ (કે દોષ) વાત, પિત્ત અને કફને નિયંત્રક ગણ્યા છે તેમ જ.  આ હ્યુમર્સ પરથી હ્યુમર શબ્દ આવ્યો છે. હવે આપણે આ હ્યુમરના કેટલાક પ્રકારો જોઇએ.
* સેટાયર (Satire) = ઉપહાસ, વક્રોક્તિ, કટાક્ષ, વ્યંગ.
* વિટ (Wit) = વિનોદ, મર્મ, હાજર જવાબી, સમજ શક્તિ.
* પેરોડિ (Parody) = અનુકરણ, વક્રોક્તિ, નકલ (એટલે કોપી-પેસ્ટ નહીં !).
* આર્યની (Irony) = વિપરીતતા, વક્રોક્તિ, ઉલ્ટું બોલવું.
* સાર્કેઝમ (Sarcasm) = મર્મવચન, કટાક્ષ, મહેણું.
* સ્લેપ સ્ટિક (Slapstick) = ભવાઇ, તમાશો, ઠીઠીયારો.
* કોમેડી (Comedy) = હાસ્યપ્રધાન કૃતિ, વિનોદી શૈલી, રમુજી.
* પંચ (Punch_line) = આમ તો પંચ એટલે મુક્કો, ઠોંસો થાય પરંતુ અહીંના અર્થમાં, મશ્કરી કે રમુજ ઉત્પન્ન કરતો શબ્દ કે વાક્ય (પંચ લાઇન) થાય છે. મુળ શબ્દ પન (Pun) = શબ્દશ્લેષ.

તો આ આપણે થોડો પ્રયત્ન કર્યો હાસ્યશાસ્ત્રને સમજવાનો, મિત્રોને માથું ન દુખ્યું હોય અને વધુ અભ્યાસ કરવો જ હોય તો દરેક શબ્દ પર લિંક્સ આપી જ છે. છતાં પાછી મુળ વાત તો બાકી જ રહી કે હાસ્યલેખ લખવો કઇ રીતે ?? બસ અહીં જ, મારા મતાનુસાર, ગોટાળો છે !! જેમ તરતા શીખવાના થોકબંધ પુસ્તકો લઇ આવી, કાંઠે બેઠા બેઠા વાંચી કાઢીએ તેથી કંઇ તરતા ન આવડી જાય, તે જ રીતે, અહીં પણ આવું બધું શાસ્ત્રજ્ઞાન જાણતા થવાથી સારો હાસ્યલેખ ન લખી શકાય ! (આ જુઓને મારો જ શિરદર્દક લેખ !) એ માટે તો ફક્ત આપણા સૌના જાણીતા,માનીતા કવિ નર્મદને જ યાદ રાખવા અને આજુબાજુ જોયા વગર, કોઇની દરકાર કર્યા વગર, “યાહોમ કરીને પડો, ફતેહ છે આગે”. અને વાંચનારાઓ બહુ બુદ્ધિમાન હોય છે, તેઓ લેખમાં ગમે ત્યાંથી (લખનારને પણ જાણબારૂં હોય તેવું !! 😉 ) હાસ્ય શોધી જ કાઢશે ! અને નહીં શોધી શકે તો આખા લેખને હાસ્યાસ્પદ ઠરાવી દેશે ! (ભલેને હાસ્યલેખ નહીં તો આવો હાસ્યાસ્પદ લેખ બને ! આપણે મુળ કામ તો હાસ્યનું છે ને !!)  આભાર.

નિર્દોષ હાસ્ય